Khám phá thiên thiên và bản sắc văn hoá Làng Tân Hoá

Diện tích, dân số

Diện tích xã Tân Hóa là 71.8 km². Kết quả dân số thống kê vào năm 2022 là 3364 người với mật độ ước tính khoảng 47 người/km².

Vị trí địa lý

Xã Tân Hóa nằm ở phía Đông của Huyện Minh Hóa với địa giới như sau:

• Phía Bắc giáp với Xã Yên Hoá của Huyện Minh Hóa và các Xã Sơn Hóa, Nam Hóa của Huyện Tuyên Hóa;
• Phía Đông giáp với Xã Cao Quảng của Huyện Tuyên Hóa;
• Phía Nam giáp với các Xã Thượng Hoá và Trung Hoá của Huyện Minh Hóa;
• Phía Tây giáp với Xã Minh Hoá của Huyện Minh Hóa.

Làng Tân Hóa nằm trong thung lũng rộng lớn và bằng phẳng, được bao bọc bởi dãy núi đá vôi trùng điệp. Uốn lượn giữa thung lũng là con sông Rào Nan - dòng sông chia thung lũng thành hai bờ, nơi mà cư dân Tân Hóa tập trung định cư.

Vùng rốn lũ của Quảng Bình

Dòng sông Rào Nan khởi nguồn từ vùng núi giáp biên giới Việt - Lào, chảy ngầm khoảng gần 3km vào Hang Rục thuộc xã Trung Hóa rồi chảy về hạ nguồn tại làng Tân Hóa.

Mùa mưa, nước sông đổ ào ạt từ vùng thượng nguồn chảy về xã Tân Hóa. Lối thoát nước duy nhất chính là những hang động ở cuối thung lũng, tuy nhiên những lối thoát này không đủ lớn để lượng nước lũ ồ ạt có thể thoát ra một cách nhanh chóng. Vì vậy, vào các tháng 10 và 11 hàng năm, nơi đây phải hứng chịu hàng chục cơn lũ mỗi năm, với mực nước có thể cao đến 12m vào thời điểm đỉnh lũ.

Từ năm 2010 trở về trước, cứ đến mùa lũ, người dân nơi đây phải chạy lên núi và ở tại lán tạm trên núi để tránh lũ. Làng mạc, nhà cửa đều ngập chìm trong biển nước. Gia súc, gia cầm đều bị dòng nước dữ cuốn trôi. Bao nhiêu vốn liếng, của cải đều đi theo dòng nước lũ. Sau những lần đó, người dân trở về với hai bàn tay trắng và phải bắt đầu cuộc sống lại từ đầu.

Sau đợt lũ lịch sử năm 2010, đoàn cán bộ Xã Tân Hóa đã đi học hỏi mô hình ở nhiều nơi về phương án sống chung với lũ. Từ đó, họ đã sáng chế ra nhà nổi, rộng khoảng 20m2 làm bằng gỗ và có hệ thống thùng phuy được cột chặt bên dưới, giúp cho nhà có thể nổi được khi nước lũ dâng cao. Ngoài ra, mỗi một ngôi nhà còn có những cây cột để níu giữ, đảm bảo nhà không bị nước lũ cuốn trôi.

Từ năm 2015, Công ty Chua Me Đất (Oxalis) - một đơn vị lữ hành đóng trên địa bàn Xã Tân Hóa đã tổ chức cuộc đua “Thử Thách Tú Làn” (Tu Lan Race) nhằm gây quỹ để tài trợ xây dựng nhà nổi cho những hộ dân khó khăn, không đủ điều kiện làm nhà nổi tránh lũ. Trong vòng 6 năm, Công ty Chua Me Đất đã tài trợ được gần 200 ngôi nhà nổi với thiết kế hoàn toàn mới: khung nhà bằng inox không gỉ, tường và mái được bọc tôn để chống dột khi mưa, giữ ấm khi có gió. Diện tích mỗi nhà được tăng lên thành 30m2, đủ để một gia đình gồm ít nhất 6 người cùng các nhu yếu phẩm sống qua được những ngày mưa lũ.

Người Nguồn - Những người đầu tiên khai hoang miền đất Tân Hóa

Cư dân định cư tại vùng đất Tân Hóa là những người Nguồn. Đây là một cộng đồng thuộc nhóm Việt - Mường gồm 35 ngàn nhân khẩu sinh sống ở Huyện Minh Hóa, Tỉnh Quảng Bình. Người Nguồn hiện chưa được công nhận là một dân tộc trong những dân tộc của Việt Nam.

Làng Tân Hóa có dân số khoảng 3300 người và tất cả họ đều là người Nguồn. Người Nguồn có ngôn ngữ riêng đặc trưng cùng các nét sinh hoạt văn hoá riêng biệt và các giá trị văn nghệ dân gian khá phong phú. Họ sống bằng nghề làm rẫy, đánh cá, săn bắt và lấy mật ong. Ngoài các nghề này, cho đến nay tại đây vẫn còn phổ biến các nghề hái lượm tự nhiên để có cái ăn hàng ngày như bắt ốc, hái quả cà Lào, hái rau rừng, đào khoai mài, v.v…

Về ẩm thực: Người Nguồn thường ăn cơm Pồi, thâu lang (rau khoai), ốc tực (ốc), cà lào... Cơm Pồi là món ăn dân dã hàng ngày của người Nguồn. Nguyên liệu chủ yếu ngày xưa là sậu (ngô) hoặc là "thoóc" (lúa), sắn; ngày nay có thêm đậu (đỗ). Dụng cụ làm cơm Pồi gồm có cối, chày, sàng và nồi hấp.

Để nấu cơm Pồi, đầu tiên cần ngâm ngô vào nước sôi trong vài ba tiếng đồng hồ rồi vớt ra để ráo nước, bỏ vào cối giã, dần lấy bột. Sau đó sẽ thấm nước lã, nhồi kỹ, đánh tơi ra và bỏ vào "nghè hôông" (một dạng chõ) cùng với nước gọi là "nồi nân". Công đoạn tiếp theo là lấy mo chuối vấn quanh miệng, bỏ chõ đồ có bột ngô lên, bắc lên bếp đun lửa đồ chín (hấp) thành "cơm Pồi".

Người Nguồn đã gìn giữ và phát huy được tiếng mẹ đẻ của mình - tiếng Nguồn. Từ đó, họ đã sáng tạo ra một kho tàng văn học dân gian phong phú đặc sắc, gồm truyện và thơ ca dân gian phản ánh sâu sắc hiện thực lịch sử cuộc sống của người Nguồn từ thời xa xưa cho đến nay. Họ cũng sáng tạo ra những làn điệu dân ca đặc sắc gồm hò thuốc cá, đàn đúm, hát ru,... phản ánh cung cách sinh hoạt, khiếu thẩm mỹ và trình độ văn hoá của người Nguồn. Đặc biệt, điệu hò thuốc cá với cặp từ láy nhịp "hôi lên là hôi lên" là điệu hò được bắt nguồn từ nghề lao động thuốc cá tập thể bằng rễ cây tèng của người Nguồn từ xưa đến nay.

Hoạt động du lịch nơi miền sơn cước

Không phải ngẫu nhiên mà khách quốc tế yêu mến và đánh giá cao ngành công nghiệp mũi nhọn của Tỉnh Quảng Bình. Bởi lẽ từ lâu, Quảng Bình đã nổi lên như là một “kinh đô du lịch mạo hiểm của Châu Á”, với những tour du lịch mạo hiểm mang đẳng cấp quốc tế như: Thám hiểm Sơn Đoòng - hang động lớn nhất thế giới, Khám phá Hang Én, Thám hiểm Hang Va và không thể không nhắc đến các tour thám hiểm Hệ Thống Hang Động Tú Làn, thuộc Xã Tân Hóa, Huyện Minh Hóa, Tỉnh Quảng Bình.

Với hệ thống hang động đặc sắc gồm cả hang khô và hang nước, Tú Làn là nơi khởi hành các tour du lịch mạo hiểm có thời lượng từ 1 ngày đến 4 ngày. Các hoạt động độc đáo như bơi khám phá sông ngầm bí ẩn trong hang động; chiêm ngưỡng hệ thống thạch nhũ với nhiều màu sắc, nhiều hình dáng khác nhau mà không nơi nào trên thế giới có được; cắm trại giữa cánh rừng nguyên sinh bên cạnh những dòng suối, hồ nước trong xanh hay thác nước rì rầm ngày đêm… là những trải nghiệm thu hút hàng chục ngàn khách du lịch đến Tân Hóa mỗi năm.

Người Nguồn Tân Hóa làm du lịch

Từ ngàn xưa, người Nguồn sống hoàn toàn dựa vào những nguồn tài nguyên thiên nhiên sẵn có. Họ sống bằng nghề làm rẫy, đánh cá, săn bắt và lấy mật ong. Ngoài các nghề này, cho đến nay nơi đây vẫn còn phổ biến các nghề hái lượm tự nhiên để có cái ăn hàng ngày như bắt ốc, pách(hái) quả cà Lào, hái rau rừng, đào khoai mài, v.v… Nhà và nội thất cũng hoàn toàn được làm bằng gỗ.

Từ năm 2011, Oxalis lần đầu tiên được cấp phép khảo sát và chạy thử nghiệm các tour du lịch khám phá mạo hiểm tại khu vực Hệ Thống Hang Động Tú Làn. Đến năm 2014, tuyến du lịch khám phá Tú Làn chính thức được vận hành với 9 tour, cùng nhiều loại hình khác nhau, phù hợp với các đối tượng khách hàng trong và ngoài nước. Tại đây có những tour từ mức độ dễ dàng, phù hợp với đối tượng khách gia đình, cho đến những tour thám hiểm mức độ khó, phù hợp với những khách hàng năng động và ưa thử thách giới hạn bản thân.

Từ khi xây dựng các tuyến du lịch mạo hiểm, Công ty Oxalis luôn đặt tiêu chí có sự tham gia của cộng đồng địa phương lên hàng đầu. Tính đến nay, Oxalis đã tạo công ăn việc làm ổn định cho 120 lao động địa phương (người Nguồn), bao gồm 20 nhân viên toàn thời gian và 100 nhân viên thời vụ. Họ tham gia các khóa tập huấn và đào tạo để trở thành đầu bếp, trợ lý giám sát an toàn và nhân viên khuân vác phục vụ khách du lịch trong các tour khám phá Tú Làn. Những người có năng lực sẽ được tài trợ đào tạo thành hướng dẫn viên, đầu bếp, nhân viên điều hành và lễ tân tại khu nghỉ dưỡng Tú Làn Lodge.

Với mức thu nhập bình quân dao động từ 6 đến 8 triệu đồng cho 14 - 16 ngày làm việc mỗi tháng, cư dân địa phương làng Tân Hóa vừa có thể hợp tác với Oxalis để phục vụ khách du lịch vừa có thể làm công việc đồng áng hay chăm sóc gia đình.

Những người đàn ông ngày xưa chỉ biết sống dựa vào việc săn bắn, đánh bắt cá, cưa gỗ hay phá rừng… nay trở thành những người bảo vệ từng ngọn cây, ngọn cỏ, nhặt từng cọng rác vương vãi trên lối mòn mà người dân hay khách du lịch đi qua. Họ nâng niu, bảo vệ từng lối đi trong hang hay từng con cá dưới suối. Bởi vì hơn ai hết, họ hiểu rằng, chính những tài nguyên đó đưa khách du lịch đến đây và tạo công văn việc làm, tăng thu nhập giúp họ cải thiện cuộc sống.

Ngày nay, nếu bạn đến với làng Tân Hóa, Huyện Minh Hóa, Tỉnh Quảng Bình, bạn sẽ thấy những ngôi nhà được xây bằng gạch kiên cố với mái ngói hiện đại, xen lẫn những ngôi nhà 2 tầng khang trang, dần thay thế cho những ngôi nhà gỗ truyền thống. Người dân nơi đây hiểu rằng, chỉ có bảo vệ tài nguyên rừng, bảo vệ môi trường và góp phần chống biến đổi khí hậu thì mới tránh được thiên tai, bão lụt.

Những ngôi trường được xây cao tầng, khang trang và rộng rãi hơn. Cơ sở vật chất cũng được tăng cường tài trợ nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Để rồi trong tương lai không xa, những đứa trẻ người Nguồn của làng Tân Hóa ấy sẽ vươn mình bay xa, trở thành những kỹ sư, bác sĩ hay hướng dẫn viên du lịch, trở về cống hiến cho quê hương.

Quỹ hỗ trợ cộng đồng- The Oxalis Foundation

Quỹ hỗ trợ cộng đồng Oxalis hoạt động từ năm 2015 và chính thức được cấp giấy phép hoạt động vào năm 2019. Trải qua 5 năm hoạt động, Quỹ Oxalis Foundation đã thực hiện nhiều dự án quan trọng như xây dựng trường học Bản Đoòng và Trường tiểu học thôn 5 Tân Hóa, trao hàng trăm suất học bổng mỗi năm, xây 70 căn nhà nổi cho người dân xã Tân Hóa, mở lớp dạy bơi cho các cháu học sinh (trung bình 200 cháu mỗi năm)... Ngoài ra, Oxalis Foundation còn cung cấp nhiều hỗ trợ khẩn cấp khác về thiên tai, dịch bệnh.

Được chính Oxalis sáng lập, với sự tham gia và điều hành của đội ngũ nhân viên đều đang làm công việc kinh doanh kiêm nhiệm, do đó các hoạt động hỗ trợ của Oxalis luôn hướng đến các mục tiêu dài hạn và bền vững.

Nguồn quỹ cho Oxalis Foundation là từ các hoạt động hỗ trợ của các du khách tham gia tour, từ nguồn bạn bè của Oxalis và một phần được trích từ lợi nhuận kinh doanh của công ty.

Mô hình làng du lịch cộng đồng Tân Hóa

Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch khuyến khích cộng đồng dân cư phối hợp với nhau, cùng nhau khai thác những giá trị về cảnh quan và văn hóa bản địa để mang đến những sản phẩm du lịch phục vụ du khách; từ đó tạo sinh kế và nguồn thu nhập cho người dân địa phương. Việc phát triển du lịch cộng đồng không chỉ có ý nghĩa đối với du lịch mà còn tác động tích cực đến nông nghiệp, nông dân và nông thôn; góp phần mở rộng thị trường tiêu thụ nông phẩm; nâng cao thu nhập cho người dân; thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của địa phương và góp phần xây dựng nông thôn mới.

Tân Hóa - mảnh đất hội tụ đầy đủ sự hùng vĩ, tráng lệ của thiên nhiên cũng như nét đẹp văn hóa truyền thống lâu đời của người Nguồn, là một điểm đến du lịch cực kỳ hấp dẫn đối với du khách trong và ngoài nước. Trung bình mỗi năm, mảnh đất này chào đón hàng chục ngàn lượt du khách đến tham quan và khám phá các tuyến du lịch thám hiểm.

Từ tháng 11 năm 2022, Công ty Chua Me Đất (Oxalis) đã phối hợp với Sở Du lịch Tỉnh Quảng Bình và chính quyền địa phương xây dựng đề án phát triển làng Tân Hóa thành làng du lịch cộng đồng do người dân tự vận hành, với các mô hình homestay, nhà hàng ẩm thực phục vụ các món ăn địa phương và các tour du lịch tham quan nét đẹp văn hóa của cộng đồng người Nguồn. Công ty Oxalis sẽ hỗ trợ một số hộ dân xây dựng mô hình homestay phục vụ du khách với đầy đủ tiện nghi: điều hòa nhiệt độ, phòng tắm, nhà vệ sinh hiện đại khép kín,… Bên cạnh đó, Công ty Oxalis cũng sẽ hỗ trợ giới thiệu khách cho các homestay này. Các chủ homestay sẽ được đào tạo về quy cách phục vụ và chăm sóc khách du lịch khi đến sử dụng dịch vụ ăn uống và lưu trú qua đêm tại đây.

The Oxalis Experience.